Het reptielenbrein in actie

Reptielenbrein?

Bij het woord reptielenbrein kijken mensen vaak vreemd op. Ze vragen zich af of het wellicht over een dier gaat. Na afloop van een lezing op het HBO, heb ik zelfs wel eens een student gehad, die kwam checken of het echt waar was dat wij mensen een reptielenbrein hebben…

In leven blijven

En ja, dat is echt waar. Een deel van ons brein werkt hetzelfde als het brein van de dinosaurussen in de oertijd. Dat brein helpt ons letterlijk om te overleven. Het zorgt voor de ademhaling, bloedsomloop, vertering etc. Allemaal functies waar we gelukkig niet over na hoeven te denken en wat ons brein vanzelf zo regelt vanaf het ontstaan van een embryo in de baarmoeder.

Zoogdieren- en mensenbrein

Bij het opgroeien van een kind, ontwikkelt op een gegeven moment ook het zoogdierenbrein zich. Het brein wat onder andere verantwoordelijk is voor onze emoties, motivatie en het sociale gedrag. Tot slot ontwikkelt het mensenbrein. Het brein wat in de evolutie verreweg het jongst is en wat ons onderscheidt van dieren. Met dit deel van het brein kunnen we bijvoorbeeld nadenken, analyseren en keuzes maken.

Behoeften vervuld of niet?

Wanneer een kind (maar uiteraard ook een volwassene) ontspannen is, lekker in zijn vel zit en wanneer de voor hem of haar belangrijke behoeften vervuld zijn, kunnen die drie breindelen goed samenwerken. Het kind is dan in principe in staat om na te denken en keuzes te maken. Op het moment dat bepaalde behoeften langere tijd niet vervuld worden, bijvoorbeeld de behoefte om gehoord/gezien te worden, erbij te horen, beweging of ontspanning, kan de spanning oplopen. Er ontstaan dan stress. Ook kan er acute stress ontstaan als gevolg van een situatie, waarbij er sprake is van bijvoorbeeld een heftige emotie angst, boosheid of verdriet.

Overlevingsstrategieën

In de oertijd (de tijd van het reptielenbrein) betekende stress een situatie van leven of dood. Die dinosaurus had drie manieren om te overleven; vechten (de andere dino aanvallen), vluchten (hard wegrennen) of bevriezen (net doen alsof je dood bent). Dit noemen we tegenwoordig de overlevingsstrategieën. Naast letterlijk vechten (schoppen, slaan, schreeuwen), zie je bijvoorbeeld ook gedrag als de discussie opzoeken, de stem verheffen, steeds ‘ja maar’ zeggen of de ander beschuldigen. Bij vluchten gaat het niet altijd letterlijk om wegrennen, maar bijvoorbeeld steeds naar de W.C. gaan, op de telefoon kijken of geen oogcontact meer maken. Bij bevriezen ben je echt niet meer in staat om te handelen; je slaat dicht, zegt niks meer, plast in je broek, kan niet meer eten of drinken. Tegenwoordig wordt er ook een vierde strategie genoemd; pleasen of aanpassen. Waarbij je om de veiligheid van jezelf te waarborgen, maar zoveel mogelijk probeert je aan te passen aan de ander en steeds diens behoeften probeert te vervullen.

Briesende dino’s

Op het moment dat er flinke stress ontstaat neemt het reptielenbrein dus de regie over. Het gaat (in  de ogen van dat breindeel) om leven of dood. Dat betekent dat een kind niet meer kan nadenken, maar direct handelt/reageert. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren wanneer een kind zwaar overprikkeld uit school komt en direct achter de voordeur een woede-uitbarsting krijgt en daarbij zijn spullen door de hal smijt en verbaal flink losgaat. Wat er dan bij ons kan gebeuren is dat wij daar erg van schrikken (ons reptielenbrein wordt ook actief), waardoor wij ook niet meer kunnen nadenken. Er staan in dat geval twee briesende dino’s tegenover elkaar…

Rust in de tent

De verschillende breindelen kunnen op dat moment niet meer samen werken. Logisch nadenken en rustig reageren is geen optie. Het enige wat op dat moment van belang is, is dat het brein weer tot rust komt. Even weglopen uit de situatie, een paar keer diep ademhalen, een slokje water drinken zijn zaken die zorgen dat het lijf (en ook het brein) weer tot rust kunnen komen.

Er alleen maar ‘zijn’

Met name voor kinderen kan dit reptielenbrein in actie, heel onveilig aanvoelen. Ze zijn volledig zichzelf en de controle kwijt. Wat ze nodig hebben is iemand die er voor ze is. Die niet gaat vertellen wat ze anders moeten doen, maar die hen helpen om tot rust te komen. Er gewoon zijn. Rustig ademhalen en wachten tot het reptielenbrein weer tot rust komt.

Valkuil

Dan is de valkuil om direct als het kind weer rustig is, het gesprek aan te gaan, te bespreken wat een kind anders had moeten doen. Realiseer je dat de stress op dat moment nog erg hoog is. Het duurt echt even voor al die stresshormonen weer uit het lijf zijn verdwenen. Beter is het om op een later moment er op terug te komen; ‘Het was niet fijn vanmiddag om zo boos te worden hè? Was het zo’n drukke dag geweest op school? Wat zou je de volgende keer fijn vinden als je met zo’n vol hoofd uit school komt?’

Samengevat

Je ziet op de bijgevoegde afbeelding van Arend van Dam, die wij onder andere gebruiken in de training SOS kinderen en emoties, hoe dit er in beeld uit ziet. Links zie je een ontspannen brein, er zijn geen heftige emoties, belangrijke behoeften zijn vervuld en de breindelen kunnen goed samenwerken, waarbij het mensenbrein de leiding heeft. Rechts zie je een gestrest brein, een heftige emotie en belangrijke behoeften zijn niet vervuld. Het gaat letterlijk om overleven in de ogen van het reptielenbrein, dus deze neemt de leiding over.

Wees gewaarschuwd!

Mocht je dus binnenkort weer een kind (of volwassene?) volledig uit zijn dak zien gaan, denk dan aan het reptielenbrein. Verwacht geen logische reactie of passend gedrag, maar zorg eerst voor rust in het brein. Nog beter is om te voorkomen dat de stress oploopt in het brein. Dat heeft te maken met het leren kennen van je eigen behoeften en die van de kinderen waar je voor zorgt. Samen kun je manieren bedenken om die behoeften te vervullen. Wanneer belangrijke behoeften niet vervuld worden, zetten kinderen (en volwassenen) alles in om te proberen toch die behoeften te vervullen. En dat zijn niet altijd even handige manieren. Maar dat is voor een volgende keer…

Tot slot

Ik ben geen neuroloog, geen wetenschapper en ook geen psycholoog. Dit artikel is dan ook niet als DE waarheid geschreven. Dit is wat ík de afgelopen jaren heb geleerd over hoe het brein werkt. Ik gebruik deze kennis en ervaring om als trainer/coach ouders en professionals te helpen op een andere manier naar het gedrag van kinderen én van zichzelf te kijken.